Οι δυναμικές εξουσίας στη σεξουαλική παρενόχληση: γιατί δεν πρόκειται για «έρωτα» ή απλώς «κακή συμπεριφορά»

Οι δυναμικές εξουσίας στη σεξουαλική παρενόχληση: γιατί δεν πρόκειται για «έρωτα» ή απλώς «κακή συμπεριφορά»

Η σεξουαλική παρενόχληση στον χώρο εργασίας συχνά παρουσιάζεται ως μια απλή εκδήλωση ερωτικού ενδιαφέροντος, ως «παρεξήγηση» ή ως αποτέλεσμα «υπερβολικής ευαισθησίας». Όμως η πραγματικότητα είναι διαφορετική: στη ρίζα της βρίσκεται η κατάχρηση εξουσίας. Η σεξουαλική παρενόχληση δεν έχει να κάνει μόνο με την ερωτική επιθυμία ή με την κοινωνική αδεξιότητα: έχει να κάνει με την επιβολή, τον έλεγχο και την ανισότητα.

Η κατανόηση των δυναμικών εξουσίας είναι απαραίτητη για να καταπολεμήσουμε τη σεξουαλική παρενόχληση αποτελεσματικά.

Η εξουσία ως έδαφος για παρενόχληση

Σε κάθε χώρο εργασίας υπάρχουν ιεραρχίες: προϊστάμενοι, διευθυντές, μέντορες, συνάδελφοι με περισσότερη εμπειρία ή κύρος, πελάτες που σε ορισμένες περιπτώσεις καθορίζουν την αξιολόγηση ή και το εισόδημα των εργαζομένων, προμηθευτές. Αυτές οι ιεραρχίες είναι συχνά αναγκαίες για την οργάνωση της εργασίας, αλλά ταυτόχρονα δημιουργούν ανισότητες στην εξουσία που διαθέτει το κάθε άτομο μέσα στο οργανωσιακό περιβάλλον. Οι ανισότητες αυτές συχνά επιδεινώνονται και από χαρακτηριστικά ταυτότητας που φέρουν τα άτομα, όπως είναι το φύλο, η ηλικία τους, η εθνικότητα ή η φυλή τους, κάποια πιθανή αναπηρία κλπ., που τα κάνουν ακόμα πιο ευάλωτα στην κατάχρηση εξουσίας από άλλους – ειδικά όταν βρίσκονται σε περιβάλλοντα που δεν προστατεύουν ούτε προωθούν την ισότητα, τη συμπερίληψη και τη δικαιοσύνη.

Η σεξουαλική παρενόχληση έχει συχνά στο κέντρο της μια τέτοια ανισότητα. Ένας/Μια προϊστάμενος/η μπορεί να χρησιμοποιήσει τη θέση του/της για να ασκήσει πίεση σε έναν/μία υφιστάμενο/η. Ακόμη και ένας συνάδελφος, χωρίς επίσημη εξουσία, μπορεί να έχει «ανεπίσημη δύναμη» λόγω της φήμης, του δικτύου ή του φύλου του. Στις ΗΠΑ, έρευνες έχουν δείξει ότι σε πολιτείες όπου οι σερβιτόροι και οι σερβιτόρες δεν δικαιούνται ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα αλλά εξαρτώνται από τα tips των πελατών για να συμπληρώσουν το μεροκάματό τους, οι γυναίκες εργαζόμενες είναι πιο ευάλωτες στη σεξουαλική παρενόχληση από τους πελάτες. Γιατί; Μα γιατί εκείνοι ασκούν πάνω τους μεγαλύτερη οικονομική εξουσία.

Πώς εκδηλώνεται η κατάχρηση εξουσίας

• Επαγγελματικές εξαρτήσεις: Όταν η προαγωγή, η αξιολόγηση ή η σύμβαση ενός εργαζομένου εξαρτώνται από ένα άτομο, η ανισότητα αυτή μπορεί να αξιοποιηθεί ως μοχλός πίεσης.
• Κουλτούρα ανοχής: Σε οργανισμούς όπου η ηγεσία κλείνει τα μάτια, τα πιο ισχυρά άτομα νιώθουν ότι μπορούν να φερθούν όπως θέλουν χωρίς συνέπειες.
• Σιωπή των υφισταμένων: Ο φόβος αντιποίνων οδηγεί πολλά θύματα στο να μη μιλούν, ενισχύοντας την ατιμωρησία.
• Φύλο και κοινωνικά στερεότυπα: Η παραδοσιακή πεποίθηση ότι οι άνδρες «δικαιούνται» περισσότερο χώρο, προαγωγές ή προσοχή, δημιουργεί πρόσφορο έδαφος για συμπεριφορές εξουσιαστικής φύσης.

Γιατί το φύλο μετράει

Η πλειονότητα των θυμάτων σεξουαλικής παρενόχλησης είναι γυναίκες, ενώ οι περισσότεροι θύτες είναι άνδρες. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι γυναίκες δεν μπορούν να παρενοχλήσουν ή ότι οι άνδρες δεν μπορούν να είναι θύματα. Σημαίνει, όμως, ότι οι έμφυλες ανισότητες που επικρατούν στην ευρύτερη κοινωνία αντικατοπτρίζονται και στον εργασιακό χώρο.

Όταν οι γυναίκες έχουν λιγότερη πρόσβαση σε θέσεις εξουσίας και όταν επικρατούν στερεότυπα που τις παρουσιάζουν ως «υποδεέστερες», ο κίνδυνος παρενόχλησης αυξάνεται.

Ο φαύλος κύκλος της εξουσίας

Η σεξουαλική παρενόχληση σπάνια αποτελεί μεμονωμένο περιστατικό· συχνά είναι το εργαλείο που χρησιμοποιεί ένα άτομο για να εδραιώσει ή να επιβεβαιώσει (έστω και ασυνείδητα) την εξουσία του. Ο θύτης δείχνει στο θύμα -και σε όλους τους άλλους- ότι «έχει το πάνω χέρι» και ότι οι κανόνες δεν ισχύουν για εκείνον.

Έτσι, η παρενόχληση μετατρέπεται σε ζήτημα που δεν αφορά μόνο δύο άτομα. Αφορά ολόκληρο τον οργανισμό, γιατί διαμορφώνει μια κουλτούρα φόβου και υποταγής.

Τι μπορούν να κάνουν τα εργαζόμενα άτομα

• Αναγνώριση των δυναμικών εξουσίας: Κατανόησε ότι η παρενόχληση δεν είναι ατομικό «καπρίτσιο», αλλά συχνά συνδέεται με την ανισότητα ισχύος.
• Συλλογική δράση: Η σιωπή ενισχύει την εξουσία του θύτη. Η αλληλεγγύη μεταξύ συναδέλφων μπορεί να γίνει σημαντική ασπίδα προστασίας.
• Καταγραφή και μαρτυρία: Η τεκμηρίωση σπάει τον φαύλο κύκλο της ατιμωρησίας.

Τι μπορούν να κάνουν οι οργανισμοί

• Εκπαίδευση για τις δυναμικές εξουσίας: Δεν αρκεί να λέμε «μην παρενοχλείτε». Χρειάζεται να εξηγούμε με παραδείγματα πώς η εξουσία μπορεί να οδηγήσει σε παραβιαστικές συμπεριφορές.
• Ασφαλείς μηχανισμοί αναφοράς: Τα θύματα πρέπει να ξέρουν ότι μπορούν να μιλήσουν χωρίς τον κίνδυνο αντιποίνων.
• Ευθύνη της ηγεσίας: Η ηγεσία πρέπει να δείχνει ότι η παρενόχληση δεν συγχωρείται, ακόμη κι αν προέρχεται από «σημαντικά» στελέχη.
• Ισόρροπη εκπροσώπηση στις θέσεις εξουσίας: Η συμμετοχή γυναικών σε ηγετικούς ρόλους μειώνει τις ανισότητες και ενισχύει την κουλτούρα ισότητας.