Το 2020 η ActionAid στο πλαίσιο του προγράμματος Safe at Work, δημοσίευσε την έρευνα: «Δεν είναι αυτή η δουλειά μας. Σεξουαλική παρενόχληση κατά των γυναικών στην εργασία: Εξετάζοντας τον κλάδο επισιτισμού-τουρισμού», με σκοπό να πληροφορήσει και να ευαισθητοποιήσει το κοινό σχετικά με το μείζον αυτό ζήτημα της σεξουαλικής παρενόχλησης των γυναικών στον εργασιακό χώρο. Λίγα χρόνια αργότερα, το 2022, σε συνεργασία με ερευνητική ομάδα του Παντείου Πανεπιστημίου, πλαισίωσε την προηγούμενη έρευνα, πραγματοποιώντας μία ακόμη με τίτλο: «Απόψεις και στάσεις των ανδρών απέναντι στη σεξουαλική παρενόχληση στην εργασία», αποσκοπώντας να διερευνήσει την οπτική του άλλου φύλου (η οποία συχνά δεν κοινοποιείται) σχετικά με τη γυναικεία παρενόχληση. Το παρόν άρθρο επικεντρώνεται στην ανάλυση της μελέτης αυτής, προκειμένου να τονιστούν τα πιο καίρια σημεία της.
Τα δεδομένα της έρευνας συλλέχθηκαν με βάση δειγματοληπτική έρευνα και ποιοτική διερεύνηση. Στην πρώτη περίπτωση, που περιελάμβανε ερωτηματολόγια, το δείγμα ήταν 1.009 άνδρες, 18 ετών και άνω: η πλειοψηφία είχε ηλικία 45 με 64 έτη και πολυετή εργασιακή εμπειρία και είχε αποφοιτήσει (τουλάχιστον) από την τριτοβάθμια εκπαίδευση (Χαραλάμπη, 2022). Η ποιοτική διερεύνηση πραγματοποιήθηκε μέσω ημιδομημένων συνεντεύξεων σε δεκαπέντε άνδρες 27 με 65 ετών, οι οποίοι εργάζονταν κυρίως στον ιδιωτικό τομέα (Μαυρομμάτη – Λαγάνη, 2022). Τα αποτελέσματα της έρευνας επικεντρώθηκαν σε τέσσερις κατηγορίες, οι οποίες αναλύονται εκτενώς παρακάτω.
Οι απόψεις και αντιλήψεις των ανδρών αναφορικά με τη σεξουαλική παρενόχληση στο χώρο εργασίας αποτέλεσαν το πρώτο πεδίο ανάλυσης. Τα αποτελέσματα ανέδειξαν ότι η πλειοψηφία των συμμετεχόντων αναγνωρίζουν ως παρενόχληση τη σωματική και σεξουαλική μορφή, μη δίνοντας τόση έμφαση στη λεκτική και ψυχολογική παρενόχληση. Συμπεριφορές όπως τα προκλητικά βλέμματα θεωρούνται παραβιαστικά από το 50% περίπου, ενώ όλες οι μορφές αναγνωρίζονται ως σεξουαλική παρενόχληση από το 37,4%. Ιδιαίτερα σημαντικό εύρημα ήταν αυτό που αφορούσε τους γονείς συμμετέχοντες, οι οποίοι αποδίδουν την πρέπουσα σοβαρότητα σε όλες τις διαστάσεις παρενόχλησης. Στις συνεντεύξεις που αφορούσαν τη θεματική αυτή, οι περισσότεροι συμμετέχοντες παρουσίασαν τη σεξουαλική παρενόχληση ως μια τάση επιβολής, «Θεωρώ σεξουαλική παρενόχληση οτιδήποτε παρεμβαίνει στο ‘όχι’ που θα ακούσεις…», ενώ κάποιοι την όρισαν ως επίθεση ή επιθετική συμπεριφορά. Επίσης, οι απαντήσεις των συμμετεχόντων στα ερωτηματολόγια υποδήλωσαν ότι αντιλαμβάνονται τη σοβαρότητα του φαινομένου και τις επιπτώσεις που έχει για τις γυναίκες-θύματα, καταστώντας σαφές πως κατανοούν ότι δεν είναι ένα σπάνιο φαινόμενο, αλλά ότι προκαλεί στις γυναίκες έντονο φόβο και καταπίεση.
Στη συνέχεια, παρατέθηκαν τα αποτελέσματα που αφορούν τις αντιδράσεις των ανδρών ως παρατηρητών σε περιστατικά σεξουαλικής παρενόχλησης. Εδώ, σημαντικό ποσοστό θεωρεί ότι οι ίδιες οι γυναίκες που βιώνουν παρενόχληση πρέπει να δράσουν και να αντιμετωπίσουν το φαινόμενο. Επιπλέον, το 34,2% των συμμετεχόντων ανέφερε πως έχουν ακούσει για περιστατικά ανεπιθύμητης σωματικής επαφής, ενώ μικρότερο ποσοστό έχει παρατηρήσει συμπεριφορές που δεν περιελάμβαναν επαφή, και ακόμα λιγότεροι υποστήριξαν ότι ήταν παρόντες σε περιπτώσεις που έλαβαν χώρα εν ώρα εργασίας. Η πλειοψηφία, ενώ ανέδειξε τη σπουδαιότητα της παρέμβασης των παρατηρητών, στις συνεντεύξεις παρουσίασε μια διστακτικότητα ως προς μια ενδεχόμενη προσωπική τους ανάμειξη, η οποία προήλθε από σκέψεις σχετικά με τη θέση του θύτη στο πλαίσιο, τη σχέση με το θύμα, και τον φόβο της σύγκρουσης, «…θα το σχολίαζα με έναν τρόπο ώστε να μη δημιουργηθεί έντονη σύγκρουση, αλλά με έναν τρόπο ώστε να οριοθετηθούν τα πράγματα». Ένα πολύ σημαντικό εύρημα, επίσης, ήταν πως λίγοι ανέφεραν ότι κάποια γυναίκα τους έχει εκμυστηρευτεί το βίωμα της παρενόχλησης, γεγονός που πιθανώς, εκτός από το φόβο, συνδέεται με την αγωνία των θυμάτων για την αντίδραση του κάθε ακροατή. «Μου έχει πει κοπέλα ότι πιέζομαι από αυτόν, τι να κάνω, μην του πεις οτι σ’ το είπα…» ανέφερε ένας συμμετέχοντας χαρακτηριστικά.
Σχετικά με την πρέπουσα αντίδραση των γυναικών σε ένα περιστατικό παρενόχλησης, η πιο συχνή απάντηση των συμμετεχόντων ήταν η εμφανής έκφραση της δυσαρέσκειάς τους. Στη συνέχεια, ακολούθησαν απαντήσεις που σχετίζονταν με την καταγγελία σε αρμόδιους φορείς ή στη διεύθυνση. Όσον αφορά το ζήτημα του χρόνου που χρειάζεται το θύμα από τη στιγμή της παρενόχλησης έως την κοινοποίηση του βιώματος, οι συμμετέχοντες κατά πλειοψηφία έδειξαν κατανόηση. Λίγοι ήταν εκείνοι που εξέφρασαν τις επιφυλάξεις τους: Ένας εξ αυτών είπε χαρακτηριστικά: «Δε μπορείς να πηγαίνεις 20 χρόνια μετά να καταγγείλεις κάποιον ότι σου μίλησε με υπονοούμενα. Ό,τι έχεις να πεις πρέπει να το πεις εκείνη τη στιγμή…». Παρά όμως τη γενικότερη υποστηρικτική στάση ως προς το χρόνο αντίδρασης, οι απαντήσεις σε ένα εύρος ερωτήσεων στα ερωτηματολόγια δεν άγγιξαν τα υψηλά ποσοστά διαφωνίας που αναμένονταν, προκειμένου να εδραιωθεί η συμπαράστασή τους. Έτσι, για παράδειγμα, στην ερώτηση για το εάν οι γυναίκες που αναφέρουν σεξουαλική παρενόχληση συνήθως υπερβάλλουν, μόνο το 52,6% διαφώνησε, με το 32,2% να κρατά ουδέτερη στάση. Αντίστοιχα, στη δήλωση “Συχνά, οι καταγγελίες για σεξουαλική παρενόχληση είναι ψευδείς”, μόνο το 44,7% διαφώνησε, δείχνοντας την ευθραυστότητα αυτής της υποστήριξης, γεγονός που επιβεβαιώθηκε και στις συνεντεύξεις.
Ο ρόλος της επιχείρησης σε περιστατικά παρενόχλησης ήταν το επόμενο πεδίο μελέτης της έρευνας. Οι ερωτώμενοι έκριναν πως οι γυναίκες πρέπει να απευθύνονται σε φορείς εκτός επιχείρησης για να δικαιωθούν, με βασικότερο εξ αυτών την αστυνομία, τον Συνήγορο του Πολίτη και την Επιθεώρηση εργασίας, ενώ έγιναν μηδαμινές αναφορές στις ΜΚΟ, «Αυτό που θα πρότεινα θα ήταν στο σωματείο της… αν δεν ήταν καλό, στο τοπικό εργατικό κέντρο…». Αρκετοί θεώρησαν ότι η αστυνομία αποτελεί φορέα ενημέρωσης, όπως και οι γραμμές βοήθειας και τα συμβουλευτικά κέντρα, χωρίς να γίνεται σημαντική αναφορά στην ίδια την επιχείρηση, υπονοώντας τη δυσκολία ή αδυναμία ουσιαστικής προστασίας των θυμάτων εντός των εταιρειών, με τη συντριπτική πλειοψηφία τους να εναποθέτει την ευθύνη παρέμβασης στο κράτος προκειμένου να εφαρμοστούν οι κατάλληλες πρακτικές.
Το τελευταίο πεδίο διερεύνησης ήταν η ευαισθητοποίηση της κοινωνίας και η συμβολή της στην παρενόχληση γυναικών, με αναφορά σε κινήματα όπως το #metoo που ενδυνάμωσε τη γυναικεία έκφραση και συνέβαλε στην ευαισθητοποίηση ως προς την ισότητα των φύλων και την κινητοποίηση της Πολιτείας. Αναφορικά με το εάν έχει επιτευχθεί η έμφυλη ισότητα, η απάντηση δεν ήταν ξεκάθαρη, καθώς τα ποσοστά συμφωνίας/διαφωνίας ήταν μοιρασμένα μεταξύ της ουδέτερης στάσης και των άκρων. Ωστόσο, το δείγμα ήταν πιο θετικά προσκείμενο στις ίσες ευκαιρίες των φύλων, με το 50% περίπου των ερωτώμενων να συμφωνεί, ενώ αναδείχθηκε και η αναγκαιότητα λήψης μέτρων από την κυβέρνηση, με σκοπό να εδραιωθούν σταθερές και συστηματικές δράσεις προστασίας των γυναικών. Τέλος, επιβεβαιώθηκε από μεγάλο ποσοστό συμμετεχόντων η σημαντική δράση των φεμινιστικών οργανώσεων και των ΜΚΟ, με κάποιες όμως αμφιβολίες σχετικά με το ρόλο τους, οι οποίες εκφράστηκαν και στις συνεντεύξεις (Στρατηγάκη και συν., 2022).
Κλείνοντας, θα λέγαμε πως η έρευνα αυτή μας προσφέρει ένα πλήθος πολύτιμων δεδομένων σχετικά με τις στάσεις και αντιλήψεις των ανδρών απέναντι στη σεξουαλική παρενόχληση στο χώρο εργασίας. Παρότι οι περισσότεροι άνδρες αναγνωρίζουν τις “βαριές” μορφές της (σωματική επαφή, βιασμός, εκβιασμός), υπάρχει υποτίμηση ή και άγνοια ως προς τις λεκτικές, ψυχολογικές και μη-σωματικές μορφές της παρενόχλησης. Αν και διαφαίνεται μια γενική αποδοχή ότι το φαινόμενο είναι σοβαρό και διαδεδομένο, οι αντιδράσεις των ανδρών -είτε ως μαρτύρων είτε ως συνομιλητών θυμάτων- παραμένουν συχνά παθητικές ή επιφυλακτικές, με τις ευθύνες να μετατοπίζονται στις ίδιες τις γυναίκες. Παράλληλα, η συνείδηση για τον ρόλο των επιχειρήσεων και των θεσμών στην πρόληψη και αντιμετώπιση της παρενόχλησης εμφανίζεται αδύναμη, με το βάρος της καταγγελίας να επωμίζονται κυρίως τα θύματα. Τα ευρήματα καταδεικνύουν την ανάγκη για ουσιαστική ευαισθητοποίηση, εκπαίδευση και θεσμική λογοδοσία, ώστε η σεξουαλική παρενόχληση να πάψει να είναι «αόρατη» και οι άνδρες να μετατραπούν από θεατές σε ενεργούς συμμάχους στην εξάλειψή της.
Για να είναι πραγματικά ασφαλείς οι χώροι εργασίας για όλες και όλους, απαιτείται όχι μόνο αλλαγή νοοτροπιών αλλά και συντονισμένη δράση – με εκπαίδευση, σαφείς πολιτικές και ενεργή συμμετοχή των ίδιων των ανδρών. Η έρευνα δείχνει πως το έδαφος για αυτήν την αλλαγή υπάρχει· απομένει η συλλογική δέσμευση για να ριζώσει και να αποδώσει καρπούς.
Βιβλιογραφικές αναφορές
Μαυρομμάτη Λαγάνη, Α. (2022). Σεξουαλική παρενόχληση στην εργασία: Αποτελέσματα Ποιοτικής Διερεύνησης Safe At Work. Έρευνα «Απόψεις και στάσεις των ανδρών απέναντι στην σεξουαλική παρενόχλησης στην εργασία», Εργαστήριο Σπουδών Φύλου, Πάντειο Πανεπιστήμιο.
Στρατηγάκη, Μ., Μαυρομμάτη – Λαγάνη, Α., Σαμίου, Μ., & Χαραλάμπη, Α. (2022). Απόψεις και στάσεις των ανδρών απέναντι στη σεξουαλική παρενόχληση στην εργασία. ActionAid Ελλάς.
Χαραλάμπη, Α. (2022). Σεξουαλική παρενόχληση στην εργασία: Αποτελέσματα Ποσοτικής Ανάλυσης των στοιχείων της δειγματοληπτικής έρευνας. Safe At Work. Έρευνα «Απόψεις και στάσεις των ανδρών απέναντι στην σεξουαλική παρενόχλησης στην εργασία», Εργαστήριο Σπουδών Φύλου, Πάντειο Πανεπιστήμιο.
